ఖజురాహో (Khajuraho) : భారతీయ సంప్రదాయ శిల్పకళను, దైనందిన జీవితాన్ని శిల్పాలలో చెక్కినట్లుగా చూపే ప్రదేశం ఖజురాహో. మధ్యప్రదేశ్ రాష్ట్రంలోని చతర్పూర్ జిల్లాలో ఉన్న ఈ ప్రాచీన క్షేత్రం, చండేల రాజుల పాలనలో 10వ శతాబ్దం నుండి 11వ శతాబ్దం మధ్యకాలంలో నిర్మించబడింది. కొంతకాలం క్రితం వరకు ఇక్కడ సుమారు 85 ఆలయాలు ఉండేవి, ఇప్పుడు దాదాపు 25 మాత్రమే మిగిలి ఉన్నాయి. హిందూ మరియు జైన మతాలకు చెందిన ఈ ఆలయాలు, నాగర శిల్ప శైలిలో, అద్భుతమైన శిల్పకళతో నిర్మించబడి, ప్రపంచవ్యాప్తంగా ప్రసిద్ధి గాంచాయి. “ఖజురహో” అనే పేరు చుట్టుపక్కల ఉన్న ఖర్జూర చెట్ల నుండి వచ్చిందని చెబుతారు. ప్రతి ద్వారానికి రెండు వైపులా ఖర్జూర చెట్లు ఉండేవి కాబట్టి ఈ పేరు వచ్చింది.
ప్రతి గోడపై ఒక కథ, ప్రతి శిల్పంలో ఒక భావన – ఇలా ఖజురాహో ఆలయాలు మిథాలజీ, సంగీతం, నాట్యం, ప్రేమ, జీవనశైలి వంటి అంశాలను చిత్రీకరిస్తూ ఓ విలక్షణ శిల్ప సంపదగా నిలిచాయి. 1986లో ఖజురాహోను యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంగా గుర్తించడం ఈ కళా క్షేత్రానికి అంతర్జాతీయ గుర్తింపును తీసుకువచ్చింది.
పురాణకథ :
ఒకప్పుడు రాజ్‌పురోహిత్ హేమరాజ్ కుమార్తె హేమవతి సాయంత్రం సరస్సులో స్నానం చేస్తుండగా, ఆకాశంలో తిరుగుతున్న చంద్రదేవుడు ఆమె అందాన్ని చూసి మైమరచిపోయాడు. తన ప్రేమను వ్యక్తం చేయడానికి చంద్రుడు ప్రత్యక్షమయ్యాడు. ఈ కలయిక నుంచి జన్మించిన కుమారుడు చంద్రవర్మ చండేల్ వంశానికి పితామహుడిగా నిలిచాడు.
హేమవతి సమాజ భయంతో తన కుమారుడిని కర్ణావతి నది ఒడ్డున పెంచి పెద్ద చేశింది. చంద్రవర్మ చాలా ప్రభావవంతమైన రాజుగా ఎదిగి, తన తల్లి కలలో వచ్చిన ఆదేశాన్ని పాటించి ఖజురాహోలో 85 పీఠాల భారీ యజ్ఞం నిర్వహించాడు. ఆ యజ్ఞ స్థలాల్లో 85 దేవాలయాలు నిర్మించబడ్డాయి. ఈ దేవాలయాలు చండేలుల రాజ్యాధికార ప్రతీకగా నిలిచాయి.
పురాణాల ఆధారాలు:
ఈ కథనం పురాణాల, స్థానిక జానపద కథల ఆధారంగా వచ్చినప్పటికీ, చండేలుల వంశానికి చంద్రవంశ సంబంధం ఉన్నట్లు శిలాపటాలు సూచిస్తున్నాయి. 954 CEలోని ఖజురాహో శిలాపటంలో వంశ స్థాపకుడు నన్నుకను అత్రి మహర్షి వంశస్థుడిగా పేర్కొంటుంది. చండేలుల శిలాపటాలు మరియు ఇతర ప్రాచీన గ్రంథాలు ఈ వంశం చంద్రమండల వంశానికి చెందినదని చెబుతాయి.
చారిత్రక నేపథ్యం:
ఖజురాహో దేవాలయాలు చండేల రాజవంశం కాలంలో నిర్మించబడ్డాయి. ఈ వంశం 9వ నుండి 13వ శతాబ్దం మధ్య మధ్యభారతదేశంలో అధికారంలో ఉండింది. వారి రాజధాని మొదట ఖజురాహోలో ఉండగా, తరువాత మహోబాకు మార్చారు. చైనా యాత్రికుడు జువాన్ జాంగ్ 7వ శతాబ్దంలో ఈ ప్రాంతాన్ని సందర్శించి, ఇక్కడ హిందూ దేవాలయాలు ఉన్నాయని వర్ణించాడు. 1022లో మహ్మద్ గజ్నీ దాడి సమయంలో ఖజురాహో గురించి పర్షియన్ చరిత్రకారుడు అల్-బిరూనీ ప్రస్తావించాడు. ముఖ్య దేవాలయాలు యశోవర్మ, ధంగ, విద్యాధర వంటి చండేల రాజుల కాలంలో నిర్మించబడ్డాయి. కాందారియా మహాదేవ దేవాలయం అత్యంత పెద్దది, అద్భుతమైనది.
శిల్పకళ మరియు వాస్తుశిల్పం:
ఖజురాహో దేవాలయాలు ఉత్తర భారతీయ నాగర శైలిలో అత్యున్నత స్థాయిలో నిర్మించబడ్డాయి. ప్రతి దేవాలయం ఎత్తైన వేదికపై (జగతి) నిర్మించబడినది. దాని పై ఎత్తైన శిఖరం ఉంటుంది, ఇది దేవతల నివాసమైన కైలాస పర్వతాన్ని సూచిస్తుంది. దేవాలయ నిర్మాణంలో అర్ధమండపం (ప్రవేశ ద్వారం), మండపం (ప్రధాన హాల్), అంతరాల (వెస్టిబ్యూల్), గర్భగృహం (పూజా గది) ఉంటాయి. పెద్ద దేవాలయాల్లో ట్రాన్సెప్ట్లు, ఉపదేవాలయాలు కూడా ఉంటాయి.
ప్రతి దేవాలయం శిల్పాలతో నిండిపోయి ఉంటుంది. దేవతలు, మిథాలజీ కథలు, సంగీతకారులు, నర్తకులు, దైనందిన జీవిత దృశ్యాలు, ప్రేమలో ఉన్న జంటల చిత్రాలు ప్రతిబింబిస్తాయి. ఇవి ఆధ్యాత్మిక భావాలు మాత్రమే కాకుండా సామాజిక జీవితం, మానవ భావోద్వేగాలను కూడా ప్రతిబింబిస్తాయి.
ఖజురాహో శిల్ప కళా ప్రత్యేకత:
ఖజురాహో శిల్పాలు కేవలం కళాత్మకంగా మాత్రమే కాకుండా ఆధ్యాత్మిక భావాలను కూడా ప్రతిబింబిస్తాయి. ఇక్కడి శిల్పాలు నాలుగు జీవన లక్ష్యాలు – ధర్మం (ధార్మిక విధులు), ఆర్థం (ఆర్థిక సంపద), కామం (ఆకాంక్షలు), మోక్షం (మోక్ష సాధన) – ను ప్రతిబింబిస్తాయి. ప్రత్యేకంగా ఎరోటిక్ శిల్పాలు (కామ శిల్పాలు) జీవన ఆనందాలను, ప్రేమను, పునర్జన్మను సూచిస్తాయి.
శృంగార శిల్పాలు మాత్రమే కాదు! ఈ శిల్పాలు మిథాలజీ, దేవతల కథలు, దైనందిన జీవిత దృశ్యాలతో నిండి ఉంటాయి. సంగీతకారులు, నర్తకులు, యోధులు, రైతులు, వాణిజ్యవేత్తలు, కుటుంబ దృశ్యాలు కూడా ఈ శిల్పాల్లో కనిపిస్తాయి. ఇది ఆ కాలపు సామాజిక, ఆర్థిక, సాంస్కృతిక జీవనాన్ని అద్భుతంగా తెలియజేస్తుంది.
చండేల రాజవంశం: ఖజురాహో నిర్మాణకర్తలు
చండేల వంశం మధ్యభారతదేశంలో 9వ నుండి 13వ శతాబ్దం వరకు అధికారంలో ఉంది. యశోవర్మ రాజు ఖజురాహో రాజధానిగా స్థాపించి, మొదటి దేవాలయాలను నిర్మించాడు. ధంగ రాజు స్వతంత్ర రాజుగా ఎదిగి, విశ్వనాథ దేవాలయాన్ని నిర్మించాడు. విద్యాధర రాజు కాలంలో కాందారియా మహాదేవ దేవాలయం నిర్మాణం జరిగింది.
చండేలులు కేవలం యోధులు మాత్రమే కాకుండా కళా, సాంస్కృతిక పరిపక్వతకు ప్రతీక. వారి కాలంలో ఖజురాహో శిల్పకళ, వాస్తుశిల్పం అత్యున్నత స్థాయికి చేరింది.
సైనిక, రాజకీయ చరిత్ర:
చండేలులు యోధులుగా కూడా ప్రసిద్ధులు. యశోవర్మ, ధంగ రాజులు పక్కన ఉన్న ప్రాంతాలపై యుద్ధాలు చేసి తమ సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరించారు. విద్యాధర మహ్మద్ గజ్నీ దాడిని ఎదుర్కొని, క్రమంగా పన్నులు చెల్లిస్తూ రాజ్యం నిలబెట్టుకున్నాడు. తరువాత కాలంలో రాజధానిని మహోబాకు మార్చి, కలింజర్ కోట వంటి స్థలాల్లో అధికారాన్ని కొనసాగించారు.
ఆధునిక కాలంలో ఖజురాహో:
ఇప్పటికీ ఖజురాహో ప్రపంచ పర్యాటకులకు, శిల్ప కళా, ఆధ్యాత్మిక అభిరుచికి కేంద్రంగా ఉంది. యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ స్థలంగా గుర్తింపు పొందిన ఈ దేవాలయాలు మూడు ప్రధాన సమూహాలుగా విభజించబడ్డాయి – పశ్చిమ, తూర్పు, దక్షిణ. పశ్చిమ సమూహం అత్యంత ప్రసిద్ధి గాంచింది.
ఖజురాహోలో ప్రసిద్ధ దేవాలయాలు:
Khajuraho Temples: ఖజురాహోలోని దేవాలయాలు మూడు ప్రధాన సమూహాలుగా విభజించబడ్డాయి: పశ్చిమ, తూర్పు, దక్షిణ. వీటిలో పశ్చిమ సమూహం అత్యంత ప్రసిద్ధి గాంచింది. ఈ సమూహంలో ప్రధానంగా హిందూ దేవాలయాలు ఉన్నాయి. ముఖ్యమైన దేవాలయాలు:
కాందారియా మహాదేవ్ దేవాలయం:
ఖజురాహోలోని అతిపెద్ద, అత్యంత అద్భుతమైన దేవాలయం కాందారియా మహాదేవ్ ఆలయం. ఇది శివుని ఆలయం. దీని ఎత్తు సుమారు 31 మీటర్లు. ఈ దేవాలయం విస్మయకరమైన శిల్పకళతో, విస్తృత శిల్పాలతో నిండి ఉంది. దేవాలయ శిఖరం పర్వతాన్ని పోలి ఉంటుంది, ఇది శివుని నివాసమైన కైలాస పర్వతాన్ని సూచిస్తుంది. ఈ దేవాలయంలో విభిన్న దేవతలు, దైవిక దృశ్యాలు, సంగీతకారులు, నర్తకులు, ప్రేమలో ఉన్న జంటల శిల్పాలు ఉన్నాయి. ఈ శిల్పాలు వాత్సాయన కామసూత్ర గ్రంథంలోని వివిధ భంగిమలను ప్రతిబింబిస్తాయి.
విశ్వనాథ దేవాలయం:
విశ్వనాథ దేవాలయం కూడా పశ్చిమ సమూహంలో ఉంది. ఇది కూడా శివుని ఆలయం. ఈ దేవాలయం చండేల రాజు ధంగ కాలంలో నిర్మించబడింది (సుమారు 999-1002 CE). ఇది లక్ష్మణ దేవాలయం శైలికి సమానమైన నిర్మాణ శైలిలో ఉంది. విశ్వనాథ దేవాలయం పంచాయతన రూపంలో నిర్మించబడింది, అంటే ప్రధాన దేవాలయం చుట్టూ నాలుగు ఉపదేవాలయాలు ఉన్నాయి. ఇందులో నంది దేవాలయం, పార్వతి దేవాలయం ముఖ్యమైనవి.
లక్ష్మణ దేవాలయం:
లక్ష్మణ దేవాలయం విష్ణువు ఆలయం . ఇది ఖజురాహోలోని అత్యంత ప్రాచీన దేవాలయాలలో ఒకటి. యశోవర్మ రాజు కాలంలో నిర్మించబడింది. ఈ దేవాలయం తన శిల్పకళ, వాస్తుశిల్పం కారణంగా ప్రసిద్ధి చెందింది.
చౌంసత్ యోగిని దేవాలయం:
ఇది ఖజురాహోలోని ఏకైక గ్రానైట్ తో నిర్మించిన దేవాలయం. ఇది కాళిమాత ఆలయం. ఇది 900 CE కాలానికి చెందినది మరియు ఖజురాహోలోని అత్యంత ప్రాచీన దేవాలయాలలో ఒకటి.
ఇతర ప్రసిద్ధ దేవాలయాలు:
–దేవి జగదాంబ దేవాలయం: దేవి జగదాంబకు ఆలయం.
–జావరి దేవాలయం: విష్ణుమూర్తి ఆలయం.
–జైన దేవాలయాలు: జైన మతానికి చెందిన కొన్ని దేవాలయాలు కూడా ఖజురాహోలో ఉన్నాయి.
ఖజురాహో పర్యటన: ఎలా చేరుకోవాలి?
ఖజురాహోకు విమానాశ్రయం ఉంది, ఇది దేశంలోని ప్రధాన నగరాలతో కనెక్ట్ అవుతుంది. రైల్వే స్టేషన్ కూడా ఉంది, ఇది జబల్‌పూర్, భోపాల్, ఝాన్సీ వంటి నగరాలతో బాగా అనుసంధానమైంది. రోడ్డు మార్గం ద్వారా కూడా ఖజురాహోకు సులభంగా చేరుకోవచ్చు.
పర్యాటకులు ఇక్కడి దేవాలయాలను సందర్శించడానికి సౌకర్యవంతమైన గైడ్ సేవలు, ఇంగ్లీష్, హిందీ, ఇతర భాషలలో వివరణలు అందుబాటులో ఉంటాయి. ప్రతి సంవత్సరం ఫిబ్రవరి-మార్చి నెలల్లో ఖజురాహో సంగీత నృత్యోత్సవం జరుగుతుంది, ఇది దేశవ్యాప్తంగా ప్రసిద్ధి చెందిన సాంస్కృతిక కార్యక్రమం.
ఖజురాహోలో సంస్కృతి, ఉత్సవాలు:
ఖజురాహో సంగీత నృత్యోత్సవం ప్రపంచ ప్రసిద్ధి గాంచిన ఉత్సవం. ఇది ప్రతీ సంవత్సరం ఫిబ్రవరి చివరి వారంలో, మార్చి మొదటి వారంలో జరుగుతుంది. ఈ ఉత్సవంలో భారతీయ శాస్త్రీయ నృత్యాలు, సంగీత ప్రదర్శనలు, కళాకారుల ప్రదర్శనలు ఉంటాయి. ఇది ఖజురాహో దేవాలయాల ఆధ్యాత్మిక వాతావరణంతో కలిసిపోయి ప్రత్యేక అనుభూతిని ఇస్తుంది.
అలాగే, ఖజురాహోలో దసరా, మహాశివరాత్రి వంటి పండుగలు ఘనంగా జరుపుకుంటారు. ఈ పండుగల సమయంలో ఆలయాలు ప్రత్యేక అలంకరణతో మెరిసిపోతాయి, భక్తులు పెద్ద ఎత్తున చేరుకుంటారు.
ఖజురాహో: భారతీయ వారసత్వానికి మణిహారం:
ఖజురాహో దేవాలయాలు భారతీయ సంస్కృతిలో ఒక అమూల్య సంపద. వీటి శిల్పాలు, వాస్తు శిల్పం, ఆధ్యాత్మికత, సామాజిక జీవితం అన్నీ కలిసి భారతీయ కళా, సాంస్కృతిక వైభవాన్ని ప్రతిబింబిస్తాయి. ఈ స్థలం ప్రపంచానికి భారతీయ కళా సంపదను పరిచయం చేస్తూ, దేశీయ, విదేశీ పర్యాటకులను ఆకర్షిస్తోంది.
ఖజురాహో భక్తులకు మాత్రమే కాకుండా కళాకారులు, చరిత్రకారులు, శిల్పకళా పరిశోధకులకు కూడా ఒక మహత్తర కేంద్రం. ఇక్కడి శిల్పాలు, నిర్మాణ శైలి, ఆధ్యాత్మిక భావాలు తరతరాలుగా అధ్యయనం అవుతూనే ఉన్నాయి.
మరిన్ని ఇటువంటి ప్లేసెస్ కోసం తెలుగు రీడర్స్ విహారి ను చూడండి.
